اختلال خواندن یا دیسلکسیا (dyslexia) در کودکان چیست؟

خواندن، دروازه ورود به دنیای دانش و آموختن است. بااین‌حال، این مهارت برای همه کودکان به‌صورت یکسان آسان نیست. اختلال خواندن در کودکان دبستانی، دسته‌ای از مشکلات مغزی محسوب می‌شود که بر نحوه پردازش اطلاعات نوشتاری توسط مغز تاثیر می‌گذارد. افراد مبتلا به این اختلالات، ممکن است در خواندن روان، درک مطلب و به‌تبع آن، در نوشتن و انجام تکالیف ریاضی نیز با مشکل مواجه شوند.

اختلال خواندن یا دیسلکسیا (dyslexia) در کودکان دبستانی چیست؟

دیسلکسی، اختلالی در یادگیری که به‌طور خاص بر توانایی خواندن کودک تاثیر می‌گذارد، ناشی از مشکلاتی در پردازش اصوات زبان است. کودکان دیسلکسیک، در تشخیص و دست‌کاری صداهای زبان، رمزگشایی کلمات جدید و شکستن آن‌ها به بخش‌های قابل تلفظ، و در نتیجه، در خواندن روان و صحیح، نوشتن و املا با چالش مواجه می‌شوند.

اگرچه اختلال خواندن در دانش آموزان ابتدایی به معنای کم‌هوشی نیست؛ بلکه، به‌عنوان شکافی بین توانایی ذاتی و عملکرد تحصیلی کودک تعریف می‌شود، می‌تواند مانع پیشرفت تحصیلی و اعتمادبه‌نفس کودک شود. بااین‌حال، با کمک‌های آموزشی مناسب و اتخاذ راهبردهای جبرانی، دانش‌آموزان دیسلکسیک، می‌توانند بر این چالش‌ها غلبه کنند و در خواندن و تحصیل به موفقیت دست یابند.

اختلال خواندن و نوشتن در کودکان دبستانی چقدر شایع است؟

تخمین زده می‌شود که از هر پنج کودک، یک نفر مبتلا به دیسلکسی باشد و 80 تا 90 درصد از کودکان دارای اختلالات یادگیری، به آن دچار هستند. سالی شایویتز، مدیر همکار مرکز دیسلکسی و خلاقیت ییل، اشاره می‌کند که بسیاری از این اختلالات در کودکان تشخیص داده نمی‌شوند. زیرا، مشکلات آن‌ها در مدرسه، به‌اشتباه به هوش، سطح تلاش یا عوامل محیطی نسبت داده می‌شود.

اگرچه کارشناسان قبلا بر این باور بودند که دیسلکسی بیشتر در پسران نسبت به دختران رخ می‌دهد، تحقیقات فعلی حاکی از آن است که این اختلال به‌طور مساوی بر پسران و دختران تاثیر می‌گذارد.

نشانه های اختلال خواندن در کودکان ابتدایی

طبق تحقیقات بهترین مدرسه پسرانه منطقه 3، یک کودک مبتلا به دیسلکسی، ممکن است با موارد زیر دست‌وپنجه نرم کند:

• یادگیری حتی قافیه‌های ساده نیز برایش دشوار باشد.
• تاخیر در گفتار داشته باشد.
• در دنبال‌کردن دستورات با مشکل مواجه شود.
• کلمات کوتاه مانند و که و اما را تکرار کند یا حذف کند.
• تشخیص چپ از راست را دشوار بداند.

در مدرسه، کودکان مبتلا به دیسلکسی به‌احتمال زیاد:

• در تلفظ کلمات جدید با مشکل مواجه می‌شوند.
• نسبت به همسالان خود از روان‌خوانی کمتری برخوردار باشند.
• هنگام خواندن حروف و اعداد را برعکس بخوانند.
• در یادداشت‌برداری و رونویسی کلمات از روی تخته‌سیاه با مشکل مواجه هستند.
• با قافیه‌پردازی، مرتبط کردن صداها با حروف و توالی و ترتیب صداها مشکل داشته باشند.
• حتی در املای کلمات رایج دچار مشکل شوند.
• از خواندن با صدای بلند جلوی هم‌کلاسی‌ها اجتناب کنند.
• از خواندن خسته یا سرخورده شوند.

علائم اختلال خواندن و نوشتن در کودکان دبستانی در فعالیت‌های خارج از مدرسه

اختلال خواندن در دانش آموزان ابتدایی، بر عملکرد آن‌ها در خارج از مدرسه نیز تاثیر می‌گذارد. کودکان مبتلا به دیسلکسی، همچنین ممکن است ویژگی‌های زیر را داشته باشند:

• در رمزگشایی لوگوها و علائم با مشکل مواجه شوند.
• هنگام یادگیری قوانین بازی‌ها مشکل پیدا کنند.
• در به‌خاطر سپردن دستورات چندمرحله‌ای مشکل داشته باشند.
• یادگیری ساعت‌خوانی برای آن‌ها سخت باشد.
• یادگیری زبان دیگر را چالش‌برانگیز بدانند.
• به‌طور باورنکردنی سرخورده شوند که می‌تواند بر خلق‌وخوی و ثبات عاطفی آن‌ها تاثیر بگذارد.

دلایل ایجاد اختلال خواندن در کودکان

اختلالات خواندن، دسته‌ای از مشکلات خاص مغزی هستند که بر توانایی یادگیری تشخیص و رمزگشایی کلمات چاپی تاثیر می‌گذارند. در حال حاضر، علت واحدی برای این اختلالات شناخته نشده است؛ اما، شواهد نشان می‌دهد که عوامل متعددی در بروز آن‌ها نقش دارند.

عوامل محیطی

تجربیات کودکان در دوران پیش‌دبستانی و دبستان، ازجمله میزان و کیفیت آموزش خواندن، می‌تواند تاثیر قابل‌توجهی بر توانایی خواندن آن‌ها داشته باشد. برای مثال، کودکانی که در معرض داستان خواندن و گفتگوهای غنی زبانی قرار می‌گیرند، در مقایسه با کودکانی که چنین تجربیاتی را ندارند؛ از آمادگی بیشتری برای یادگیری خواندن در سنین مدرسه برخوردار خواهند بود.

عوامل ژنتیکی

تحقیقات نشان می‌دهد که استعداد ابتلا به اختلال خواندن و نوشتن در کودکان دبستانی، می‌تواند تا حدی از طریق ژن‌ها به ارث برسد. به این معنی که اگر یکی از والدین یا هر دوی آن‌ها به این اختلال مبتلا باشند، احتمال ابتلای فرزندشان نیز افزایش می‌یابد. بااین‌حال، به‌خاطر داشته باشید که ژن‌ها تنها عامل تعیین‌کننده این اختلالات نیستند و عوامل محیطی نیز در بروز و شدت آن‌ها نقش مهمی ایفا می‌کنند.

نقش عوامل دیگر

علاوه‌بر عوامل محیطی و ژنتیکی، برخی از مطالعات نشان داده‌اند که عوامل دیگری مانند کمبود ویتامین D، نارسایی تولد و قرارگرفتن در معرض سموم محیطی نیز، می‌توانند در بروز اختلالات خواندن نقش داشته باشند.

تشخیص زودهنگام و مداخله به‌موقع در اختلال خواندن در کودکان دبستانی، می‌تواند به بهبود قابل‌توجه توانایی خواندن کودکان مبتلا به این اختلال کمک کند. روش‌های مختلفی برای تشخیص و مداخله در این اختلالات وجود دارد؛ از جمله ارزیابی‌های آموزشی، گفتاردرمانی و آموزش‌های تخصصی خواندن.

روش درمان اختلال خواندن یا دیسلکسیا در کودکان

اگر فرزند شما انتظارات مربوط به خواندن را برآورده نمی‌کند، شما به‌عنوان والدین می‌توانید از مدرسه بخواهید که ارزیابی اختلال خواندن در دانش آموزان ابتدایی برای کودک شما انجام دهد. نتایج این ارزیابی، باید با شما به اشتراک گذاشته شود. این ارزیابی، توانایی ذهنی و مهارت‌های خواندن فرزند شما را مورد سنجش قرار می‌دهد تا ببیند آیا شکافی در پیشرفت تحصیلی او وجود دارد یا خیر. همچنین، باید سایر علل احتمالی مانند عوامل محیطی یا کم‌شنوایی را رد کند.

سپس، مدرسه باید در مورد چگونگی حمایت از فرزند شما و به حداکثر رساندن یادگیری او توصیه‌هایی ارائه دهد. اگر از کیفیت ارزیابی اختلال خواندن در کودکان دبستانی خود راضی نیستید، همچنین می‌توانید ارزیابی خصوصی توسط روان‌شناس، نوروسایکولوژیست، متخصص خواندن، گفتاردرمانگر و زبان‌درمانگر، ارزیاب آموزشی یا روان‌شناس مدرسه درخواست کنید. این ارزیابی خارجی، می‌تواند برای حمایت از فرزند شما و دریافت امکانات و خدماتی که ممکن است به آن‌ها نیاز داشته باشد، مورد استفاده قرار گیرد.

چگونه به کودکان مبتلا به دیسلکسی کمک کنیم

تشخیص اختلال خواندن در کودکان دبستانی، به منزله عدم یادگیری خواندن توسط فرزند شما نیست. دکتر کروگر، متخصص این حوزه، بر تنوع برنامه‌های آموزشی موثر در این زمینه تاکید می‌کند. این برنامه‌ها، ممکن است شامل موارد زیر باشند:

• آموزش چند حسی مهارت‌های رمزگشایی: این روش، با درگیرکردن حواس مختلف (بینایی، شنوایی و لامسه) به کودکان در یادگیری نحوه تبدیل حروف به صداها کمک می‌کند.
• تکرار و مرور مهارت‌ها: تثبیت آموخته‌ها از طریق تمرین و مرور مداوم، کلید پیشرفت کودکان مبتلا به دیسلکسی است.
• شدت مداخله: اختصاص زمان کافی و مناسب برای آموزش و تمرین، شرط لازم برای جبران ضعف‌های یادگیری در این کودکان است.
• آموزش گروهی کوچک یا انفرادی: انتخاب روش آموزشی مناسب، متناسب با نیازها و شخصیت هر کودک، در ارتقای یادگیری او نقش به‌سزایی دارد.
• تمرین کلمات دیداری: تسلط بر کلمات دیداری (کلماتی که بدون نیاز به رمزگشایی قابل‌تشخیص هستند) به کودکان در روان‌تر خواندن و درک مطلب کمک می‌کند.
• آموزش استراتژی‌های درک مطلب: فراگیری روش‌های موثر برای درک و تفسیر متن، کلید بهره‌مندی از محتوای خوانده شده است.

یاری رساندن به کودکان مبتلا به دیسلکسی: فراتر از خواندن

یکی از بهترین راه‌ها برای حمایت از کودکی که دیسلکسی دارد یا هر کودکی که با چالش‌هایی روبرو می‌شود؛ تشویق فعالیت‌هایی است که در آن‌ها استعداد و علاقه دارد. این فعالیت‌ها، چه موسیقی نواختن، پیوستن به یک تیم ورزشی یا هر مورد دیگری که به او در اعتمادبه‌نفس کمک می‌کند، می‌تواند نقش مهمی در تقویت روحیه و انگیزه او داشته باشد.

همچنین، صحبت‌کردن در مورد افراد موفقی که با دیسلکسی تشخیص داده شده‌اند، می‌تواند به کودک شما کمک کند تا بفهمد که دیسلکسی مانعی برای موفقیت نیست و افراد مبتلا به این اختلال، به دستاوردهای بزرگی خواهند رسید. با صبر و حوصله، تشویق و استفاده از روش‌های آموزشی مناسب، می‌توانید به فرزندتان یاری برسانید تا بر چالش‌های دیسلکسی غلبه کند و در مسیر موفقیت گام بردارد.

برنامه‌های آموزشی شناخته‌شده برای دیسلکسی

برخی از برنامه‌های آموزشی شناخته‌شده که در کمک به کودکان مبتلا به دیسلکسی موثر بوده‌اند، عبارت‌اند از:

• روش ویلسون
• رویکرد اورتون-گیلینگهام
• جلوگیری از شکست تحصیلی (PAF)
• برنامه لیندامود-بل
• RAVE-O

دکتر کروگر هشدار می‌دهد تدریس خصوصی سنتی، به‌خصوص اگر تجربه‌ای ناخوشایند برای کودک باشد، نه‌تنها کمکی به او نمی‌کند؛ بلکه می‌تواند نتیجه عکس نیز داشته باشد. او خاطرنشان می‌سازد که اگر کودک از تجربه کمک به خواندن متنفر باشد، نه‌تنها انگیزه و اعتمادبه‌نفس خود را از دست می‌دهد؛ بلکه، مشکل اصلی او، یعنی ضعف رمزگشایی نیز حل نمی‌شود.

به‌جای تمرکز صرف بر اصلاح اشتباهات، دکتر کروگر بر ایجاد فضایی امن و تشویقی برای کودکان مبتلا به دیسلکسی تاکید دارد. جشن گرفتن هر پیشرفت کوچک و دستاورد، می‌تواند با تقویت انگیزه و اعتمادبه‌نفس آن‌ها، به تسهیل فرایند یادگیری کمک کند.

جمع‌بندی

با افزایش آگاهی از اختلال خواندن در کودکان دبستانی و توسعه روش‌های نوین تشخیص و مداخله، چشم‌انداز امیدوارکننده‌ای برای کودکان مبتلا به این اختلالات وجود دارد. با تشخیص زودهنگام و مداخله مناسب، این کودکان می‌توانند مهارت‌های خواندن خود را ارتقا دهند و در تحصیل و زندگی به موفقیت دست یابند.