تدریس با بازی | روش‌های نوین آموزش برای افزایش یادگیری دانش‌آموزان

روش تدریس سنتی و قدیمی فقط با کتاب‌های درسی و سخنرانی معلم، دچار تغییر شده است و روش‌های متنوع‌تری جای آن را گرفته‌اند. برای مثال، روش تدریس با بازی به معلمان کمک می‌کند تا نیازهای مختلف دانش‌آموزان با سطوح تحصیلی متفاوت و ویژگی‌های شخصیتی گوناگون را در نظر بگیرند. ۴ مزیت (شامل افزایش جذابیت تدریس و مشارکت دانش‌آموز)، ۴ نوع بازی آموزشی و ۳ عیب این روش، در ادامه بیان خواهد شد.

تدریس با بازی چیست و چرا اهمیت دارد؟

تدریس بازی محور (Game-Based Learning)، یک رویکرد آموزشی نوآورانه است که در آن، بازی‌های گوناگون وارد روند آموزش می‌شوند. در این حالت، دانش‌آموزان با بازی کردن، مهارت‌های تازه‌ای یاد می‌گیرند، مسائل درسی را حل می‌کنند و در یک محیط سرگرم‌کننده، با محتوای درسی روبرو می‌شوند. امتیازدهی، نشان افتخار، جدول مسابقه و چالش‌های هیجان‌انگیز، در این نوع تدریس کاربرد دارند. تدریس بازی محور، موفقیت تحصیلی را بهبود می‌بخشند. این روش به درک عمیق‌تر از محتوای درسی و افزایش مشارکت دانش‌آموزان برای یادگیری کمک می‌کند.

برای مثال، در بهترین دبستان پسرانه منطقه ۳ تهران، یعنی پیروز ۲، بیشتر معلمان از بازی‌های دیجیتال برای آموزش استفاده می‌کنند. علت آن است که دانش‌آموزان دبستانی امروزی به استفاده از تکنولوژی بسیار علاقه نشان می‌دهند. تعداد بازی‌های آموزشی مفید و درجه‌یک نیز رو به افزایش است. درنتیجه، روش تدریس با بازی ابتدایی و دبیرستان در دنیای امروز، بسیار اثرگذار، و تقریبا اجتناب‌ناپذیر است.

از سوی دیگر، در روش تدریس سنتی، آموزگار کل فرایند تدریس را به‌تنهایی بر عهده می‌گیرد. او در کلاس می‌ایستد و اطلاعات درسی را برای دانش‌آموز بازگو می‌کند. سخنرانی، کتاب، جزوه، تکلیف و امتحانات در تدریس سنتی به کار می‌روند.

مزایای تدریس با بازی برای دانش‌آموزان

این روش از تفریح به‌عنوان ابزار آموزشی استفاده می‌کند، رقابتی است و دانش‌آموزان را به ارتباط با یکدیگر وا‌می‌دارد. قوانین و اهداف خاصی برای هر بازی تعیین می‌شود که مسیر یادگیری دانش‌آموز را مشخص می‌کند. مزایای اصلی آن عبارت‌اند از:

افزایش انگیزه و علاقه به یادگیری

بازی‌ها ذاتا جذاب هستند. بنابراین، هنگامی‌که محتوای درسی در قالب بازی گنجانده می‌شود، دانش‌آموزان برای یادگیری آن بیشتر انرژی خواهند گذاشت. روش تدریس سنتی معمولا فقط برای تعداد کمی از دانش‌آموزان موثر است و نمی‌تواند توجه همه را جلب کند. رقابتی بودن، ضرورت همکاری (و همدلی) و نیاز به اعمال خلاقیت، دیگر جنبه‌های انگیزه‌بخش در تدریس با بازی ابتدایی هستند.

بهبود درک مفاهیم پیچیده از طریق بازی

بازی کمک می‌کند تا دانش‌آموزان، مفاهیم درسی را نه‌فقط به‌صورت کلامی، بلکه در عمل (با انجام دادن کارها) بیاموزند. آن‌ها هنگام بازی، آزمایش انجام می‌دهند، مستقیما تجربه کسب می‌کنند، مرتکب خطا می‌شوند و از خطاهای خود، نکاتی را فرامی‌گیرند. برعکس، در روش تدریس سنتی، خطا هرگز جایز نیست و آموزش تنها از طریق حفظ کردن ذهنی اتفاق می‌افتد.

تقویت مهارت‌های اجتماعی و کار گروهی

در تدریس سنتی، هر دانش‌آموز به‌صورت فردی مطالب را می‌آموزد؛ اما در بازی‌ها، دانش‌آموزان باید برای حل مسائل و چالش‌ها با یکدیگر همکاری داشته باشند. بدین ترتیب، مهارت‌های اجتماعی و توانایی برقراری ارتباط با دیگران در آن‌ها بهبود می‌یابد.

افزایش تمرکز و یادگیری فعال در کلاس

بازی‌ها با توجه به سطح دانش و مهارت دانش‌آموز قابل‌تغییر هستند. درنتیجه، می‌توان چالش‌هایی را طراحی کرد که برای او، نه بسیار دشوار و نه بسیار آسان باشند. بدین ترتیب، دانش‌آموز از سادگی یا پیچیدگی بیش‌ازحد مطالب، کلافه نمی‌شود و تمرکز خود را حفظ می‌کند.

همچنین هنگام بازی کردن، دانش‌آموزان می‌توانند فعالانه و فورا، به ایرادات خود پی ببرند و درباره‌اش بیندیشند؛ درحالی‌که در روش سنتی، آن‌ها باید برای اعلام نتایج آزمون، روزها منتظر بمانند.

روش‌های تدریس با بازی در کلاس درس

تقریبا در همه انواع بازی آموزشی، معمولا یک سیستم امتیازدهی وجود دارد، اهدافی برای بازی تعیین می‌شود و دانش‌آموز فرصت فکر کردن و انتخاب کردن پیدا می‌کند. البته تدریس با بازی ابتدایی و دبیرستان به ۴ نوع کلی تقسیم می‌شود:

استفاده از بازی‌های فکری و معمایی برای دروس علمی

انواع بازی کارتی، تخته‌ای، پازل و بازی کلمات وجود دارند که برای دروسی چون علوم تجربی، مطالعات اجتماعی، ریاضی، فارسی، قرآن و … بسیار مناسب هستند. بازی‌های کارتی، به دلیل طراحی ساده و استفاده آسان، در کلاس درس بسیار محبوبیت دارند. پازل‌ها (مانند پازل‌های قطعه‌ای یا سودوکو)، مهارت‌های بسیاری را در دانش‌آموز تقویت می‌کنند، مانند: شناخت شکل‌ها، تفکر منطقی، حل مسئله ترتیبی و شمارش ریاضی.

امروزه بازی‌های تخته‌ای بسیار متنوعی با هدف آموزش طراحی شده‌اند. طراحی این بازی‌ها پیشرفته‌تر است و تاثیر آموزشی متمرکزتری خواهند داشت. بازی‌های کلمات (مانند حدس کلمه از روی حروف) نیز برای افزایش دایره لغات دانش‌آموز در درس فارسی یا زبان خارجی عالی هستند.

بازی‌های حرکتی برای افزایش مشارکت فیزیکی دانش‌آموزان

این بازی‌ها، علاوه بر آموزش ذهن، جسم دانش‌آموزان را نیز به حرکت وا‌می‌دارند که برای سلامت او مفید است. روش تدریس با بازی فیزیکی به علت تحرک بدن و گردش خون، می‌تواند عملکرد ذهن و یادگیری را بهبود بخشد.

بازی‌های دیجیتالی و اپلیکیشن‌های آموزشی

کودکان و نوجوانان، بسیار به بازی‌های رایانه‌ای علاقه‌مند هستند. در این بازی‌ها، فرد با استفاده از کیبورد، موس یا دسته بازی، اشیایی را در صفحه مانیتور هدایت می‌کند. برخی از معلمان، بازی‌های محبوب غیر آموزشی (مانند Minecraft) را با کمی تغییرات برای اهداف آموزشی مورداستفاده قرار می‌دهند. البته اپلیکیشن‌ها و بازی‌هایی نیز به‌طور خاص با هدف تدریس طراحی شده است.

داستان‌گویی تعاملی و بازی‌های نقش‌آفرینی (Role-Playing Games)

در بازی‌های نقش‌آفرینی، دانش‌آموزان در ذهن خود، نقش یک شخصیت خیالی را می‌پذیرند و به‌جای او، در ماجراجویی‌های خیالی بازی می‌کنند. برای مثال، آن‌ها به‌عنوان محققان علمی در یک جنگل رازآلود، برای پی بردن به رازهای جنگل و باز کردن مسیر، به پرسش‌های ریاضی یا علوم پاسخ می‌دهند.

به کمک این نوع بازی‌ها، معلم می‌تواند دانش‌آموز را با بعضی از ویژگی‌های دنیای واقعی آشنا کند. همچنین مهارت‌هایی مانند کار گروهی و گفتگو در دانش‌آموزان تقویت می‌شود.

چالش‌ها و موانع اجرای تدریس با بازی

یکی از زیان‌های بزرگ آموزش با بازی، آن است که دانش‌آموزان زمان زیادی را روبروی مانیتور می‌نشینند و جسم و روحشان آسیب می‌بیند. همچنین تهیه ابزارها و فناوری‌های لازم برای بازی، می‌تواند هزینه زیادی برای مدارس داشته باشد. این روش ۳ مانع احتمالی دیگر نیز دارد:

کمبود زمان و محدودیت‌های برنامه درسی

یادگیری بازی محور، فقط تکمیل‌کننده روش تدریس سنتی است و نه جایگزین آن. بسیاری از موضوعات درسی یا مهارت‌ها وجود دارند که به دلیل پیچیدگی، امکان طراحی بازی برای آن‌ها نیست. همچنین بازی‌ها وقت‌گیر هستند و آموزش همه مباحث از طریق آن‌ها با توجه به زمان محدود در مدرسه، عملا ممکن نخواهد بود.

چالش مدیریت کلاس هنگام استفاده از بازی‌ها

بازی کردن برای دانش‌آموز هیجان‌انگیز است. اما، به همان اندازه می‌تواند عامل حواس‌پرتی او نیز باشد. بعضی از دانش‌آموزان پس از پایان زمان تدریس با بازی ابتدایی، بر ادامه آن پافشاری می‌کنند. حتی در صورت اتمام کامل بازی، ذهن آن‌ها هنوز درگیر است و درنتیجه، از یادگیری مباحث بعدی بازمی‌مانند. در این حالت، زحمت معلم برای کنترل ذهن و جسم دانش‌آموز دوچندان می‌شود.

نیاز به طراحی بازی‌های متناسب با اهداف آموزشی

اگر بازی بیش‌ازحد لذت‌بخش باشد، از محتوای درسی فاصله می‌گیرد. بنابراین، هنگام طراحی بازی، میزان تفریح و یادگیری در آن باید به‌درستی تنظیم شود. هر بازی آموزشی خوب، باید ۴ مولفه اصلی را داشته باشد:

• همکاری محوری
• امکان ارتباط بین دانش‌آموزان
• خلاقیت
• تفکر انتقادی

در صورت نبود این ۴ مولفه، بازی طراحی شده فقط فرصت تفریح را فراهم کرده است و تاثیر آموزشی کافی بر دانش‌آموز نمی‌گذارد.

چگونه تدریس بازی‌محور را در کلاس درس پیاده‌سازی کنیم؟

معلم ابتدا باید هدف از بازی را به‌طور دقیق تعیین کند: آیا قرار است این بازی میزان مشارکت دانش‌آموز را بالا ببرد، مطلب درسی خاصی را در ذهن او جای دهد یا صرفا مطالب قبلی را یادآوری کند؟ خوب است معلم خود بازی را یک بار از قبل انجام دهد و ایرادات آن را اصلاح کند. همچنین توجه به نظر والدین برای تعیین روش تدریس با بازی، خالی از لطف نخواهد بود. نکات دیگری نیز وجود دارد.

انتخاب بازی‌های مناسب بر اساس سن و سطح تحصیلی دانش‌آموزان

محتوای هر بازی ازنظر سلامت روانی و اخلاقی، برای بازه سنی خاصی مناسب است. این مسئله، به‌ویژه در مورد بازی‌های رایانه‌ای و گرافیکی حساسیت‌برانگیز می‌شود و باید به آن توجه نمود. ضمنا، هرکدام از بازی‌های آموزشی، به‌طور خاص برای تاثیرگذاری روی یک بازه سنی و مقطع تحصیلی طراحی شده‌اند.

معلم باید به‌طور دقیق مشخص کند که هدف او از بازی چیست و قرار است دانش‌آموز دقیقا چه مطلبی (جمع ریاضی، یک نکته علمی از درس علوم تجربی یا خوانش فارسی و …) را بیاموزد. برای تعیین هدف، توجه به سطح تحصیلی دانش‌آموز اهمیت دارد.

ترکیب روش‌های تدریس بازی‌محور با سایر متدهای آموزشی

علاوه بر روش تدریس سنتی، متدهای آموزشی مختلفی وجود دارند که می‌توان آن‌ها را با روش تدریس با بازی ابتدایی ترکیب کرد. برای مثال، در روش یادگیری فعالانه، دانش‌آموزان در ابتدای روز، فرصت پیدا می‌کنند تا درباره مطالب کلاس دیروز، پرسش‌هایی را مطرح کنند. این فرصت را می‌توان برای محتوای آموخته‌شده در بازی نیز برای دانش‌آموز فراهم کرد. همچنین، معلم می‌تواند مطابق با اصول یادگیری فعالانه، حین بازی به دانش‌آموزان فرصت استراحت و تبادل‌نظر ۱۵ دقیقه‌ای بدهد.

ارزیابی و بررسی تأثیر بازی بر روند یادگیری دانش‌آموزان

معلم باید مطمئن شود که بازی‌ها به یادگیری مطالب درسی توسط دانش‌آموز و پیشرفت تحصیلی او کمک می‌کنند. در مورد بازی‌های آموزشی دیجیتال، هر دانش‌آموز معمولا یک اکانت یا حساب کاربری دارد که سابقه فعالیت‌ها در آن ضبط می‌شود. درنتیجه، معلم می‌تواند میزان مشارکت و پیشرفت دانش‌آموز را بررسی کند.

جمع‌بندی

بازی‌ها نمی‌توانند جایگزین روش تدریس سنتی شوند و فقط می‌توانند به‌عنوان یک روش تکمیل‌کننده آموزشی مورداستفاده قرار گیرند. لازم است تا در مدارس، تعادل درستی بین تدریس سنتی و بازی‌محور برقرار شود و روش تدریس با بازی، لابه‌لای برنامه درسی اصلی که روش سنتی دارد، قرار گیرد. با توجه به تکامل سریع روش‌های مدرن آموزش، تدریس بازی محور می‌تواند دانش‌آموزان را به‌روز نگه دارد.